وپ: شما مدت زیادی نماینده ویژه رئیس جمهور روسیه در امور خزر بودید و با بسیاری از مسائل این موضوع آشنا هستید. خود سمت شما در آن زمان نشانگر اهمیتی است که کشورها و روسیه به موضوع دریای خزر قائل بودند. بنظر می رسد که طی سال‌های اخیر در بین زمامداران کشورهای ساحلی از اهمیت موضوع خزر تا حدی کاسته شده است و دیگر به موضوع دارای اولویت دوم تبدیل شده است. یکی از دلایلش این است که دیگر در هیچ یک از کشورهای ساحلی نهاد یا شخص ویژه‌ای که در سطح دولتی به مسائل خزر بپردازد نیست؟

- اصلا چنین حرفی صادق نیست. طی کنفرانسی که ما در ماه می برگزار کردیم نمایندگان زیادی از نهادهای دولتی، شرکت‌های دولتی و خصوصی و موسسات مختلف از کشورهای زیادی شرکت کردند که مسائل و مشکلات خودشان را در دریای خزر مطرح کردند. لذا نمی توان گفت که موضوع خزر اهمیت خود را از دست داده است.

وپ: اجازه بدهید سئوالم را طور دیگری مطرح کنم. منظور من این نیست که خود موضوع دیگر اهمیتی ندارد. موضوع خزر از اولویت‌ها و مسائل مرتبط با منافع ملی کشورهای ساحلی خزر است. ولی امروزه دولت‌ها دیگر آن اهمیت لازم را به موضوع و حل مشکلات آن قائل نیستند.

- بله، دقیقا، با این شیوه طرح موضوع موافق هستم. چرا که فقدان رژیم حقوقی دریای خزر مانع از اقدامات خوب نهادها و ارگان‌های تخصصی می شود که باید برای حل تمامی مشکلات موجود در دریای خزر اتخاذ شوند.

مسلما ما به رژیم حقوقی دریای خزر احتیاج داریم. این رژیم باید ساخته شود، خلق شود. متاسفانه روند ایجاد این رژیم در سال 2004 متوقف شد و به همین خاطر امروزه ما با مشکلات فراوانی روبرو هستیم.

وپ: شما راه‌حل این مشکل را چطور می بینید. در هر صورت در ایران اعتقاد بر این وجود دارد که تقسیم خزر به منطقه شمالی که در آن تقسیمات و توافقات بصورت جدا گانه بین سه کشور انجام شد و منطقه جنوبی که مشکلاتش لاینحل باقی ماند، شیوه درست و صحیحی نبود؟

- من با این موضوع موافق نیستم. از ابتدا در سال 2000 مبنا (در حل مسائل دریای خزر – وپ) توافق و "اقدام واحد" بود و موضوع اصلی ایجاد رژیم حقوقی دریای خزر بود. موضوع اصلی یعنی چگونگی حل مسائل مورد اختلاف بود. ضمن اینکه در آن زمان موضوع اصلی بحث انرژی و منابع انرژی دریای خزر بود. بحث تقسیم ذخایر مختلف انرژی بود که کشورها بر سر مالکیت آنها اختلاف داشتند. مسئله اصلی در آن زمان جستجوی شیوه خاص تقسیم این ذخایر بود که بتواند مورد استفاده همه قرار بگیرد. لذا در بخش شمالی دریا این راه‌حل پیدا شد. حتی ذخایر مشترک با آذربایجان نیز از همین طریق (بین آذربایجان با روسیه و قزاقستان– وپ) مورد حل و فصل قرار گرفت.

البته در آن زمان نیز بحث و مشکل سهم هر کشور از دریای خزر مطرح بود. این موضوع در بخش جنوبی بیشتر مطرح شد. به نظر من مشکل اصلی این است که در آن زمان موضوع روابط و تعامل بین کشورهای این بخش مورد اختلاف (بخش جنوبی دریای خزر – وپ) بطور کامل و بدرستی مورد مطالعه قرار نگرفت. اختلافات ناشی از آن بود که در زمان شوروی دریای خزر متعلق به دو کشور بود ولی پس از فروپاشی وضع جدید بوجود آمد. به نظر من به وقت خود این موضوع مورد سهل‌انگاری واقع شد و فرصت‌های زیادی از دست رفت. اگر این موضوع و مشکلات در سال 1993-1990 مطرح می شد و راه‌حلی برای آنها در نظر گرفته میشد مسلما ما امروز با وضعیت متفاوتی روبرو بودیم.

در سال 1993 در سواحل دریای خزر کشورهای جدیدی بوجود آمدند که از مواضع مختلف به موضوع نگاه می کردند. از این به بعد دیگر تقسیم دریای خزر به گونه‌ای که مورد نظر و رضایت ایران باشد دشوار و سخت شد.

من در ملاقات با همتایان و دوستان ایرانی خود همواره میگفتم که "حق باشماست ولی باید مشکلات را در ابتدا و در سال 1993 حل و فصل می کردید".

وپ: یعنی معتقد هستید که امروزه دیگر این فرصت از دست رفت؟

- به آن شکلی که در آن زمان می شد موضوع را حل کرد دیگر فرصتش از دست رفته است. باید توجه داشت که مبنای راه‌حل همه مسائل موضوعات اقتصادی می باشد. لذا بنظر من برای جستجوی راه‌حل باید از اقتصاد و مسائل اقتصادی کمک گرفت.

البته من باز هم معتقد هستم که مشکل اصلی این است که موضوع و روند حل و فصل مسائل دریای خزر از سال 2004 متوقف شد. از این سال به بعد کشورها دیگر اهمیت لازم را به موضوع نمی دهند.

وپ: دلیل این تغییر و توقف روند چیست؟

جواب: به نظر من در این خصوص روسیه تا حدی سهل‌انگاری کرد. در آن زمان من معاون وزیر امور خارجه و نماینده ویژه رئیس جمهور روسیه در امور خزر بودم. در آن زمان اصل تفاهم و توافق امکان گسترده‌ای برای حل و فصل بسیاری از مسائل به ما میداد. ولی در سال 2004 من برکنار شدم و از اهمیت موضوع خزر تا حد زیادی کاسته شد.

وپ: شما در اظهارات خود تاکید دارید که کنواسیون و رژیم حقوقی باید به قانون اساسی دریای خزر تبدیل شود. لطفا در این خصوص توضیح بفرمایید.

- منظور من اهمیت این سند است. آن را با قانون اساسی تشبیه می کنم تا مردم متوجه اهمیت آن بشوند. اهمیت رژیم حقوقی دریای خزر مثل اهمیت قانون اساسی برای یک کشور است. در واقع زمانی که قانون اساسی وجود داشته باشد آن کشور موجودیت دارد و اگر قانون اساسی در کار نباشد ملسما کشوری هم در کار نیست. در دریای خزر نیز وضعیت مشابهی حاکم است.

وپ: امروزه می دانیم که یکی از ظرفیت‌های بالقوه دریای خزر موضوع حمل و نقل است. آیا به نظر شما عدم تکمیل سند رژیم حقوقی دریای خزر مانع از توسعه حمل و نقل می شود؟

- خیر. مانع نیست...

وپ: ولی ما شاهد عدم توسعه این بخش در دریای خزر هستیم...

- باید دلایل اصلی این عدم توسعه را جستجو کرد. ولی بصراحت میگویم که عدم تکمیل رژیم حقوقی مانع از توسعه حمل و نقل در دریای خزر نمی شود.

وپ: این دقیقا همان مسئله اقتصادی است که شما برای حل و فصل مشکلات به ضرورت توجه به آن اشاره می کنید...

- بله حق با شماست. این یک پتانسیل اقتصادی است. مسائل زیادی در آن مطرح است. بحث افزایش و جایگزینی ناوگان کشتی‌رانی در راستای توسعه کریدور شمال-جنوب مطرح است. حتی وزارت انرژی روسیه متصدی این موضوع تعیین شده بود. ولی متاسفانه پیشرفتی حاصل نشد.

به نظر من دلیل اصلی عدم رونق بخش حمل و نقل دریای خزر این است که شخص و ارگان مناسبی برای تصدی موضوع انتخاب نشده است.

وپ: منظور شما متصدی در کدام کشور؟ روسیه یا ایران یا هر دو؟

- اظهار نظر در خصوص ایران دشوار است و من در خصوص روسیه حرف میزنم. برای مثال من چهار سال متصدی موضوع تهیه کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر بودم و در این مدت به نتیجه رسیدم. از وقتی هم که از این سمت کنار گذاشته شدم دیگر خبری از نتیجه و پیشرفت نبود. البته منظور من این نیست که من دارای توانایی و ویژه‌گی‌های خاصی هستم. خیر. منظور من برخورد دولت و انتظارات دولت از فرد مسئول است. بدون اختیارات و اعطای اختیارات ویژه امکان حل مشکل وجود ندارد.

زمانیکه من نماینده ویژه رئیس جمهور در امور دریای خزر بودم اختیار مذاکره و گفتگو با همه روئسای جمهور کشورهای ساحلی بغیر از رئیس جمهور ایران را داشتم. البته علی رغم این موضوع من در زمان تصدی خود 26 بار به ایران سفر کردم و در یکی از این سفرها در مجلس ایران سخرانی داشتم. بعید می دانم که معاون وزیرخارجه دومی در تاریخ روسیه پیدا بشود که 26 بار به ایران سفر کرده باشد. این بیانگر اهمیتی است که به موضوع داده میشد و روشی برای جستجوی راه‌حل مسئله بود. در واقع روش حل مشکلات ملاقات، گفتگو و تبادل نظر مداوم است. وقتی این روند متوقف شود کیفیت نتیجه نیز پایین میاآید.

وپ: در هر صورت آیا به نظر شما روسیه به موضوع توسعه حمل و نقل در دریای خزر علاقمند است؟

- بله. قطعا علاقه وجود دارد. دولت روسیه برای این منظور تصمیم به ساخت کشتی‌های مخصوص دریانوردی در دریای خزر گرفته است. البته الان دقیقا نمیدانم که روند اجرای این تصمیم در چه وضعیتی است. ولی چنین تصمیمی حدود هفت سال پیش اتخاذ شده است.

وپ: ولی اجرایی نشد؟

- دقیقا نمی توانم در این خصوص اظهار نظر کنم چرا که دیگر سمت دولتی ندارم.

وپ: شما در خصوص نفوذ آمریکا در این منطقه صحبت می کنید...

- اهداف آمریکا در منطقه در زمان‌های مختلف تغییر می کنند.

وپ: یعنی امروزه اهداف آمریکا تغییر کرده است؟ این اهداف چیست؟

- مسلما. همه چیز به مرور زمان تغییر می کند. زمانی که من نماینده ویژه روسیه بودم در وزارت امور خارجه آمریکا، دریای خزر نماینده ویژه داشت. من با وی در ارتباط بودم. زبان روسی را بخوبی می دانست. آن زمان طی صحبت‌هایی که با هم داشتیم به صراحت موضع روسیه را مطرح می کردم و تاکید می کردم که آمریکایی‌ها هیچ جایگاهی در دریای خزر ندارند.

وپ: ولی با این وجود آمریکا همچنان دنبال نفوذ و اهداف خود در دریای خزر است؟

- موضوع اینجاست که آمریکا می خواهد در همه چیز دخالفت و نفوذ داشته باشد. البته در آن دوران واشنگتن اهداف دیگری داشت که بیشتر مربوط به بخش انرژی میشد. امروزه آنها اهداف دیگری را دنبال می کنند و موضع متفاوتی دارند که بیشتر جنبه ژئوپلیتیک دارد.

وپ: در هر صورت موضع آمریکا مخرب است...

- از نظر منافع روسیه موضع آمریکا مخرب است. مجددا تکرار می کنم که آمریکایی‌های جایی در دریای خزر ندارند. دریای خزر متعلق به 5 کشور ساحلی است و هیچ کشور دیگری در این منطقه جایی ندارد.

مصاحبه از پرویز نعمت‌اف